Category: պատմություն 11

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

• Ներկայացրե՛ք Սան Ստեֆանոյի հաշտության պայմանագրի հիմնական հոդվածները։ Ո՞րն էր Հայկական հարցի էությունը։ Արևմտահայ ազգային-քաղաքական ուժերն ի՞նչ գործունեություն ծավալեցին Հայկական հարցի լուծման համար։

1878 թ. փետրվարի 19-ին կնքվեց ռուս-թուրքական հաշտությունը Կ. Պոլսից ոչ հեռու գտնվող Սան Ստեֆանո ծովափնյա ավանում՝ հայ մեծահարուստ Առաքել Դադյանի ամառանոցում: Ռուսաստանին էին անցնում Կարսի, Կաղզվանի, Օրթիի, Արդահանի, Ալաշկերտի և Բայազետի գավառները, Սև ծովի առափնյա շրջանները՝ Բաթում նավահանգստով: Էրզրումը և Բասենը վերադարձվում էին Օսմանյան կայսրությանը:

Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում արծարծվեց նաև XIX դ․ երկրորդ կեսի հայ հասարակական-քաղաքական կյանքի հիմնական առանցքը կազմող Հայկական հարցը։ Այն, Արևելյան հարցի բաղկացուցիր մաս լինելով, այդ ժամանակաշրջանում վերաբերում էր արևմտահայության ազատագրության կամ ինքնավարության խնդրին։

Սան Ստեֆանոյի պայմանագրում տեղ գտան Հայաստանին և հայերին վերաբերվող առանձին հոդվածներ և ձևակերպումներ, որոնց դրույթները մասամբ էին համընկնում հայերի առաջադրած պահանջներին: 16-երորդ հոդվածով Բարձր դուռը պարտավորվում էր Արևմտյան Հայաստանում ռուսների գրաված և կրկին Թուրքիային վերադառձնելիք գավառներում անհապաղ բարեփոխումներ անցկացնել և ապահովել հայերի անվտանգությունը քրդերից և չերքեզներից: 25-րդ հոդվածն իրավունք էր տալիս ռուսական զորքերին 6 ամիս ժամկետով մնալու Հայաստանում: 27-րդ հոդվածով Թուրքական կառավարությունը պարտավորվում էր չհալածել պատերազմում ռուսներին աջակցած քրիստոնյաներին:

Պայմանագրում կային շատ անորոշություններ. ըստ 16-րդ հոդվածի ստացվում էր, որ Օսմանյան կայսրությունում հայերի հալածանքների մեղավորները ոչ թե թուրքական իշխանություններն են, այլ քրդերն ու չերքեզները: Նման ձևակերպումը ոչ թե կերաշխավորեր հայերի անվտանգությունը, այլ կսրեր նրանց հարաբերությունները հարևանների հետ:

• Ներկայացրե՛ք հայ հասարակական շրջանակների և հայկական պատվիրակության գործունեությունը։ Համեմատե՛ք Սան Ստեֆանոյի և Բեռլինի պայմանագրերում Հայաստանին և հայերին վերաբերող հոդվածներն ու ձևակերպումները։ Ո՞ր գավառներից կազմվեց Կարսի մարզը։

Բալկաններում և Արևելքում Ռուսաստանի դիրքերի ամրապնդումն առաջացրեց առաջին հերթին Մեծ Բրիտանիայի և Ավստրո-Հունգարիայի դժգոհությունը: Նրանք պահանջեցին կնքված պայմանագրի կետերն ամբողջությամբ համաձայնեցնել իրանեց հետ, հակառակ դեպքում սպառնում էին պատերազմով: Ռուսական կառավարությունը տեղի տվեց համաձայնելով հարցը քննարկել մեծ տերությունների հետ: Որոշվեց Գերմանիայի կանցլեր Օտտո Բիսմարկի նախագահությամբ Բեռլինում գումարել վեհաժողով:

Հայկական հարցի միջազգայնացնումն աշխուժություն առաջացրեց հայ հասարակական շրջանակներում: Նույնիսկ առաջադրվեցին անկախ հայրենիքի կառավարիչների թեկնածություններ: Բարձր դուռը փորձում էր իր հսկողության տակ վերցնել հայերի գործողությունները: Սուլթանը հայոց պատրիարքին նույնիսկ առաջարկում է պատվիրակություն ուղարկել վեհաժողով: Այդ քայլով նա ցանկանում է հայկական պահանջները հարկադրել բուլղարների շահերին և դրանով խառնել Ռուսաստանի ծրագրերը: Հայոց պատրիարքը որոշում է առիթն օգտագործել և հայերի պահանջները ներկայացնել վեհաժողովին:

Ազգային գործիչ Գրիգոր Օտյանի առաջարկությամբ Եվրոպա մեկնող պատվիրակությունը գլխավորում է Մկրտիչ Խրիմյանը: Պատվիրակությունը կազմում էին Մինաս Չերազը, Մինաս Փափազյանը և Խորեն Նարբեյը: Հոգևոր գործիչ Խորեն Նարբեյը մեկնում է Սանկտ Պետերբուրգ ռուսական արքունիքի հետհայերի պահանջները համաձայնեցնելու համար:

Վեհաժողովի նախօրյակին՝ մայիսի 25-ին, կնքված անգլո-թուրքական գաղտնի համաձայնագրով Մեծ Բրիտանիան Թուրքիայից ստացավ Կիպրոս կղզին՝ փոխարենը խոստանալով պաշտպանել թուրքական պահանջները։ 

1878 թ․ հունիսի 1-ին Բեռլինում սկսված վեհաժողովը ընթացավ առանց հայերի մասնակցության։ Անտեսելով Սան-Ստեֆանոյի պայմանագրում Հայկական հարցի մոտեցումները՝ Բեռլինի վեհաժողովում Հայաստանի ինքնավարության ծրագիրը լիովին մերժվում է։ Պայմանագրի 61-երորդ հոդվածը ևս թուրքական կառավարությանը պարտավորեցնում էր հայերի համար բարեփոխումներ անցկացնել և ապահովել նրանց անվտանգությունը: Բայց բարեփոխումների իրագործման հսկողությունն այժմ, բացի Ռուսաստանից, դրվում էր նաև վեհաժողովի մասնակից մյուս տերությունների վրա։ Դա վերջիններիս հնարավորություն է տալիս միջամտելու Թուրքիայի ներքին գործերին։ 

Քանի որ Ռուսաստանն իր զորքերն անհապաղ դուրս էր բերելու գրաված տարածքներից, ոչ մի երաշխիք չէր մնում բարեփոխումների կենսագործման համար: Բեռլինի պայմանագրում Հայաստան անունը փոխարինվել էր հայաբնակ մարզեր բառակապակցությամբ: Ալաշկերտն ու Բայազետը վերադարձվեցին Օսմանյան կայսրությանը: Ռուսաստանին էր մնում միայն Կարսը՝ շրջակա գավառներով: Կարս բերդաքաղաքը շուտով դարձավ նորաստեղծ Կարսի մարզի կենտրոնը, դրա մեջ մտան Կարսի, Արդահանի, Կաղզվանի և Օլթիի գավառները:

• Ի՞նչ դասեր քաղեցին հայերը Բեռլինի վեհաժողովից։ Ինչու՞ էին մեծ տերությունները ժամանակ առ ժամանակ հանդես գալիս Հայկական հարցի ջատագովներ։

Վեհաժողովի որոշումները խոր հիասթափություն առաջացրին հայության մեջ: Խրիմյանն ու Չերազը վեհաժողովի վերջին օրը՝ հուլիսի 1-ին, բողոք ներկայացրին մեծ տերություններին: Խրիմյան Հայրիկը վեհաժողովը պատկերավոր ձևով նմանացրեց հարիսայի ճաշկերույթի, որին երկաթե շերեփներով ներկայացած մասնակիցները կարողանում էին տանել իրենց բաժինը։ Բայց քանի որ ինքը միայն թղթե շերեփ ուներ, այն մնաց հարիսայի մեջ, և ինքը ստիպված էր ձեռնունայն վերադառնալ։ Խրիմյանը և բազմաթիվ այլ գործիչներ Բեռլինից հետո հասկացան, որ օտար տերությունների հետ իրենց հույսերը կապելու փոխարեն անհրաժեշտ է կազմակերպել սեփական ժողովրդի զինված ազատագրական պայքարը: Խրիմյան Հայրիկը կոչ է անում հայությանը:

Մեծ տերությունները բազմիցս հանդես եկան հայկական բարեփոխումնեն իրականացնելու պահանջներով՝ նպատակ ունենալով Թուրքիայից զիջումներ կորզելու իրենց օգտին: Սուլթանական կառավարությունն օտար երկրների միջամտումից ազատվելու համար նախընտրեց Հայկական հարցի լուծման ուրույն ուղի՝ հայերին ցեղասպանելու քաղաքականությունը:

Ծանոթացե՛ք հետևյալ թեմային՝ «Հայ Ազգային կուսակցություններ»

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

• Ի՞նչ պատական պայմաններ էին ստեղծվել ազգային կուսակցությունների ստեղծման համար։

Հայ  իրականության մեջ առաջին քաղաքական կուսակցությունն ստեղծել են արմենականները: Հիմնադրվել է Վանում 1885 թ-ին՝ Մկրտիչ Թերլեմեզյանի նախաձեռնությամբ: Արմենականների նպատակը ժողովրդին ազատագրական կռիվներին նախապատրաստելն էր, սուլթանական բռնապետության լծից Արևմտյան Հայաստանն ազատագրելը և անկախ պետություն ստեղծելը: Ժողովրդի ազատագրության միջոց էին համարում զինված ապստամբությունը և դիվանագիտական ուղիները: Մկրտիչ Փորթուգալյանը հույսեր էր կապում նաև թուրքական կառավարության խոստացած բարեփոխումների հետ: 

Արմենական կուսակցության ծրագիրը ունեցել է սեփական ծրագիր՝ կազմված յոթ մասից։ Կազմակերպության նպատակն էր՝ «Հեղափոխությամբ հայ ժողովրդի համար ձեռք բերել  ազատ կառավարելու իրավունք։ Շեշտում էին ներազգային համերաշխության գաղափարը։

Ծրագրում շեշտվում էր, որ հեղափոխության դիմելու համար անհրաժեշտ են նպաստավոր պայմաններ։«Մասնակի և տկար ուժերի շարժումները ընդունելի 

չեն, ընդհակառակը՝ վնասակար են։

• Ներկայացնե՛ք Արմենական կուսակցության հիմնական տեսլականները։

Հայաստանի որդեգրած քաղաքական ուղղությունը, նպատակներն ու հիմնական ասելիքը դրսևորվել են նրա խմբագրականներում, որոնց հեղինակը Մ. Փորթուգալյանն էր: Նա թերթի գլխավոր տեսաբանն էր, ուղղություն տվողն ու անփոփոխ ղեկավարը: Նա էր հաղթահարում բոլոր գործնական ու կազմակերպչական դժվարությունները, խմբագրում նյութերի մեծ մասը, ապահովում կապը թղթակիցների հետ, երբեմն էլՙ շարում տեքստերը: Օսմանյան գաղտնի ծառայությունների մշտական խոչընդոտները, Ռուսաստանի հակասական վերաբերմունքը և, ի վերջո, ֆինանսական սուղ միջոցները դժվարհաղթահարելի պատնեշներ էին ընդդեմ Հայաստանի: Մ. Փորթուգալյանն այս խոչընդոտները հաղթահարելու համար դրսևորեց աներեր վճռականություն, ու կյանքի կոչեց իր հոգեզավակ Հայաստանը:

• Ո՞րոնք էին Հնչակյան կուսակցության ծրագրի հիմնական կետերը։ Ի՞նչ ձգտումներ ունեին նրանք։

Այն հիմնադրվել է 1887 թվականի օգոստոսին Ժնևում, Շվեյցարիա, մի խումբ արևելահայ ուսանողների կողմից, որոնք էին՝ Ավետիս Նազարբեկյանը, Մարո Վարդանյանը, Ռուբեն Խանազատյանը, Գաբրիել Կաֆյանը, Քրիստափոր Օհանյանը, Գևորգ Ղարաջյանը, Մանուել Մանուելյանը։ Ներկայումս գործող ամենահին կուսակցությունն է։ Առաջին սոցիալիստական կուսակցությունն է որը գոյություն է ունեցել Օսմանյան կայսրությունում և Իրանում: Կուսակցության անվանումը վերցվել է «Հնչակ» թերթից, որի անունը «զանգակ» բառի հոմանիշն է։
1888 թվականին «Հնչակ» թերթում հրատարակվեց կուսակցության ծրագիրը։ Այն պատրաստվել և կազմվել էր 1887 թվականին Ավետիս և Մարո Նազարբեկյանների, Գևորգ Ղարաջյանի կողմից։ Հնչակյանների կողմից սեփական ծրագրի հրատարակությունն ազդարարում էր հեղափոխական կուսակցության կազմավորման մասին։ 1888 թվականին կայացավ կուսակցության հիմնադիր ժողովը։ «Հնչակյան» անվանումը կուսակցությունը ստացավ միայն 1890 թվականին։
Կուսակցության ծրագրի համաձայն հնչակյանների գործունեության առանցքը Հայկական հարցն էր և սոցիալիզմը։ 1880-1890-ական թվականներին Արևմտյան Հայաստանում ստեղծելով իրենց կազմակերպությունները և անցնելով լայն գործունեության՝ Ազգային ճնշման դեմ իրենց մարտավարության մեջ հնչակյանները համատեղում էին խաղաղ քաղաքական ցույցերը և զինված հայդուկային ելույթները։

• Ինչու՞ ստեղծվեց ՀՅԴ-ն։ Ի՞նչ ձգտումներ ուներ ՀՅԴ-ն Հայկական հարցի լուծման շուրջ։

Հայ Յեղափոխական Դաշնակցութիւն ստեղծվել է 1890 թվականի հուլիս-օգոստոսին Թիֆլիսում։ Հիմնադիրները և առաջին ղեկավարներն էին Քրիստափոր Միքայելյանը, Սիմոն Զավարյանը և Ստեփան Զորյանը (Ռոստոմ)։ 1890 թվականի սեպտեմբերին հրապարակված ՀՅԴ մանիֆեստում նշված է, որ նոր ստեղծված կուսակցության նպատակն է համախմբել հայ ժողովրդի ուժերը, ձեռք բերել քաղաքական և տնտեսական ազատություն Արևմտյան Հայաստանի համար։
Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունն իր էությամբ, աշխարհայացքով և ավանդներով ազգային, ընկերվարական, ժողովրդավարական և հեղափոխական կուսակցություն է։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունն իր բոլոր ուժերով պայքարում է հանուն հայ ազգի քաղաքական-տնտեսական, ընկերային-մշակութային բովանդակ շահերի պաշտպանության։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունը, հավատարիմ իր գաղափարաբանությանը, իր բոլոր ուժերով նվիրվում է բովանդակ հայ ազգի քաղաքական, տնտեսական, ընկերային եւ մշակութային շահերի պաշտպանությանը՝ հանուն Ազատ Հայի, Ազատ Քաղաքացու եւ Ազատ Հայրենիքի կերտման։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունը հայ ժողովուրդի ազգային ազատագրական պայքարը հիմնավորում է իր գաղափարաբանությամբ։ Նա առաջադրում է անհատի ազատության, ազգային ինքնորոշման, անկախ պետականության, ընկերության, համերաշխության և բարօրության ճանապարհով ապահովել հայ մարդու և հայ ազգի անկաշկանդ, բազմակողմանի և ներդաշնակ զարգացումը։ Հայ Յեղափոխական Դաշնակցությունը ձգտում է Հայ Դատի լուծմանը` ամբողջական հայությամբ ամբողջական հայրենիքի կերտմանը։

Իկոնիայի սուլթանություն, Ռումի սուլթանություն, Փոքր Ասիայի սելջուկյան պետություն, սելջուկների ավատատիրական պետություն Փոքր Ասիայում (1074-1307)։ Հիմնել է Գթլմուշ բեգի որդի Սուլայմանը։ Սկզբում մայրաքաղաքը Նիկիան էր, ապա՝ Իկոնիան (Կոնիա)։

1157 թվականին Իկոնիայի սուլթանությունն իրեն ենթարկեց Դանիշմանների ամիրայության տարածքը, 1207 թվականին գրավեց Անթալիան, 1214 թվականին՝ Սինոպը։ Ռազմաքաղաքական հզորության գագաթնակետին հասավ Ալա-ադ-Դին Քեյ-Քուբադի ժամանակ (1219-1236) թվականին։

1243 թվականին Իկոնիայի սուլթանության ուժերը Քյոսեդաղի մոտ պարտվեցին մոնղոլներին, և Իկոնիայի սուլթանությունը դարձավ նրանց վասալը։ 1299 թվականին Իկոնիայի սուլթանությունը ծանր հարված ստացավ Օսման բեգի գլխավորած թուրքական ցեղախմբից, իսկ 1307 թվականին վերացավ պատմության ասպարեզից։ Օսմանի հիմնած բեգությունը դարձավ օսմանյան պետության կորիզը։

12-րդ դարում Իկոնիայի սուլթանության զորքերը մի քանի անգամ ներխուժել են Կիլիկիայի հայկական իշխանապետության տարածքը, բայց հաջողություն չեն ունեցել։ Սուլթան Ռուքն ադ-Դինը (1196-1204) Կարինը գրավելուց հետո արշավեց Վրաստան, սակայն Բասենի դաշտում պարտվեց հայ-վրացական զորքերին։ 1214-1219 թվականներին սուլթան Քեյքաուզը փորձեց գրավել Կիլիկիայի հայկական թագավորության սահմանամերձ Լուլուա և Կապան բերդերը, սակայն 1219 թվականին պարտության մատնվեցին Լևոն Բ–ի կողմից։

1. Ներկայացրե՛ք 1823-1829 թթ. բռնագաղթի պատմությունը։

Ֆաթհ Ալի շահն Արևմտյան Հայաստան ներխուժած իր զորքին հրամայում է տեղահանել աշխատասեր հայ բնակչությանը և բնագաղթեցնել իր տերության սահմանները։ Հայությունը դիմում է զենքի։ Բագրևանդի հայ գյուղացիության դիմադրական մարտերը գլխավորում է Ս․ Հովհաննու վանքի վանահայր Խաչատուր վադապետ Աստվածատրյանը։ Վանքի պաշտպանները 13 օր հերոսաբար հետ են մղում պարսիկների հարձակումները։

Դիմադրական մատեր է սկսում նաև Բայազետի Արծափ գյուղի բնակիչ Մանուկ Բանեյանի կամավորական ջոկատը։ Պարսիկներին հաջողվում է գրավել և ավերել վանքն ու հարևան մի շարք գյուղեր, դաժանաբար պատժել հայ պաշտպաններին։ Ապա հազարավոր արևմտահայեր բռնագաղթեցվում են Ատրպատական և պարսկապատկան այլ շրջաններ՝ համալրելով տեղի հայության շարքերը։ Ի դեպ՝ պարսկական սահմաններ գաղթեցված այս արևմտահայերի զգալի մասը 1828-1829 թթ․ պարսկահայերի հետ վերահաստատվեց Ռուսատանին անցած շրջաններում, մասնավորապես Սևանի ավազանում։

2. Որո՞նք էին 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի պատճառները։ Ներկայացրե՛ք ռազմական գործողությունների սկիզբը Կովկասյան ճակատում։

Առաջին պատճառն այն էր, որ 1820-ական թթ․ շարունակվում էր Օսմանյան կայսրության տնտեսական ճգնաժամը։ Մեծ ծավալ էր ընդունել հույների և բալկանյան այլ ժողովուրդների ազատագրական պայքարը։ Երկրորդ պատճառ հանդիսացավ Ռուսաստանի ձգտումը։ Ռուսաստանը ձգտում էր տեր դառնալու սևծովյան նեղուցներին՝ Բոսֆորին ու Դարդանելին, ամրապնդելու իր դիրքերը Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում։ Եվ 1828թ․ ապրիլին նա 2 ճակատով (Բալկանյան և Կովկասյան) պատերազմ է սկսում Օսմանյան կայսրության դեմ։

Ռուսական հրամանատարությունը խնդիր է դնում գրավելու հարևան Ախալցխայի և Կարսի նահանգները։ Եռօրյա համառ մարտերից հետո՝ հունիսի 23-ին, ռուսները գրոհով գրավում են Կարսը։ Հուլիս 23-ի առավոտյան ռուսական ուժերը պաշարում են Ախալքալաքի բերդը։ Օգոստոսի 15-ին Պասկևիչի զորքերը գրոհում են բերդը, սակայն միայն 700 զոհերի գնով են կարողանում գրավել Ախալցխան։ Դրանից հետո ռուսական զորաջոկատն առանց կռվի վերցնում է Արդահանը։

3. Ի՞նչ մասնակցություն ունեցան հայերը ռազմական գործողություններին. ովքե՞ր աչքի ընկան։

Ռուսական զորքերին էր միացել Երևանյան հեծյալ աշխարհազորը։ Բայազետի հայ գյուղացիությունը մեծ աջակցություն է ցուցաբերում ռուսական զորքին։ Արծափեցի Մանուկ Բանեյանը կրկին զինում և դուրս է բերում կամավորական մի ջոկատ։ Բայազետում կազմավորվում է նաև Մելիք-Մարտիրոսյանի 500-հոգանոց կամավորական ջոկատը։ Քաղաքի և գավառի հայ բնակչության ռուսամետ կեցվածքը ստիպում է տեղի փաշային 1828թ․ օգոստոսի 28-ին Բայազետի բերդը հանձնել ռուսներին։

Երևանյան ջոկատում ընդգրկված սարդարապատցի հայ հեծյալները և նրանց միացած տեղացի հայերի ջոկատը գրավում են Դիադին վարչական կենտրոնը, ապա սեպտեմբերի 12-ին՝ Ալաշկերտը։

Թուրքական պետության հրահանգով Աջարիայի փաշան 1829թ․ փետրվարին գրոհեց Ախալցխան։ Բերդում պատսպարված 700 քրիստոնյա ընտանիքները Վասիլ Բեհբութովի գլխավորած ավելի քան 1500-հոգանոց կայազորի հետ, անառիկ պահեցին քաղաքը։

Երբ թուրքերը մտան Բայազետ, ռուսական կայազորը գեներալներ Պոպովի և Պանյուտինի գլխավորությամբ կազմակերպեց համառ դիմադրություն։ Մարտերին ամենագործուն մասնակցությունն ունեցան բայազետցի հա կամավորականները։

4. Նկարագրե՛ք ռազմական գործողությունների հետագա ընթացքը։ Ե՞րբ և ի՞նչ պայմաններով ստորագրվեց Ադրիանապոլսի հաշտության պայմանագիրը։

Հունիսի 24-ին, Պասկևիչի գլխավորած ռուսական հիմնական ուժերը գրավում են Վերին Բասենի վարչական կենտրոն Հասան կալան՝ երբեմնի հայկական Դարույնքի բերդը։ Համոզված լինելով, որ հայերը կարող են անցնել ռուսների կողմը՝ սերասկյարը սկսում է տեղահանել շրջակայքի տասնյակ հայկական գյուղերի բնակիչներին և քշել Էրզրում։

Հունիսի 27-ին ռուսական բանակը առանց մարտի մտնում է Էրզրում։ Կարնո թեմի առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսը դիմավորում է ռուսներին և օրհնում նրանց մուտքը Արևմտյան Հայաստանի ամենամեծ քաղաք։ Ռուսական զորքերը գրավում են նաև Օլթին, Խնուսը, Մուշը, Քղին, Դերջանը, Բաբերդը և այլ բնակավայրեր։ Այսպես Արևմտյան Հայաստանի մի խոշոր հատված գրավվում է ռուսական զորքերի կողմից։

1829թ․ սեպտեմբերի 2-ին Ադրիանապոլսում կնքվում է հաշտության պայմանագիր։ Ռուսական կայսրությանն են անցնում Անդրկովկասի սևծովյան առափնյա շրջանները՝ Փոթի նավահանգստով հանդերձ, ինչպես նաև Ախալցխան և Ախալքալաքը։ Արևմտյան Հայաստանում ռուսների գրաված մյուս գավառները հետ են վերադարձվում օսմանյան Թուրքիային։ Թուրքական տիրպետությունից ազատագրվելու արևմտահայերի սպասելիքները կրկին չեն իրականացվում։

Ընթերցե՛ք հետևյալ թեման՝
<< Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին․ ռուս-պարսկական պատերազմներ>>

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

• Ներկայացրեք Արևելյան Հայաստանի վարչաքաղաքական իրավիճակը XIX դարի սկզբին։

XIX դարի սկզբի դրությամբ Հայաստանը բաժանված էր Օսմանյան կայսրության և Իրանի միջև: Արևելյան Հայաստանի մեծագույն մասը ենթակա էր Իրանին և կազմված էր Երևանի, Նախիջևանի, Ղարաբաղի, Գանձակի ու Մակուի խանություններից: Արևելյան Վրաստանը ընդգրկող Քարթլի-Կախեթի թագավորության սահմաններում էին ներառված հյուսիսային Հայաստանի մի քանի գավառներ՝ Լոռին, Փամբակը, Շամշադինը, Ղազախի հարավային մասը:

Երևանի խանությունը հինականում ներառում էր Արարատյան դաշտն ու նրա հարակից շրջանները: Նրա կառավարիչ սարդարը օժտված էր ռազմավարչական մեծ իշխանությամբ: Ղարաբաղի խանությունը զբաղեցնում էր պատմական Արցախի տարածքը և Զանգեզուրի զգալի մասը: Հայ բնակչությունը ենթարկվում էր ազգային, կրոնական ու սոցիալական հալածանքների: Հատկանշական է, որ Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների ավելի քան հազար բնակավայրերի մոտ մեկ երրորդը ամայի ու անմարդաբնակ էր: Արտագաղթող հայերի բնակավայրերը բնակեցվում էին քոչվոր մահմեդական ցեղերով:

• Անդրկովկասի նկատմամբ ինչ նպատակներ ուներ Ռուսաստանը։ Ինչպե՞ս և հայկական ի՞նչ գավառներ անցան Ռուսաստանին։Երբ և ինչ պայմաններով կնքվեց Գյուլիստանի հաշտության պայմանգիրը։

XIX դարի սկզբին Ռուսական կայսրությունը, օգտագործելով Անդրկովկասի քրիստոնյա ժողովուրդների, առաջին հերթին հայերի ազատագրական ձգտումները, սկսեց իրականացնել երկրամասը գրավելու իր վաղեմի ծրագիրը: 1801թ. ռուսական արքունիքը Արևելյան Վրաստանը բռնակցեց Ռուսաստանին: Վրաց թագավորության հետ Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցան նաև հայկական գավառներ Լոռին, Փամբակը, Շամշադինը:

1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Արցախի Գյուլիստան գյուղում կնքվում է հաշտության պայմանագիր: Ռուսաստանին է անցնում Արևելյան Հայաստանի զգալի հատվածը՝ Լոռին, Փամբակը, Շամշադինը, Գանձակը, Ղարաբաղը, Շիրակը, իսկ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները շարունակում են մնալ Պարսկաստանի տիրապետության տակ:

• Ներկայացրեք հայերի մասնակցությունը 1804-1803թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմին։

XIX դարի սկզբին Անդրկովկասի համար մղված պատերազմներում Ռուսաստանի հաջողությունների մեջ հայերն ունեցան ծանրակշիռ ներդրում: Նրանց ստեղծած աշխարհազորային ջոկատներն ինքնապաշտպանական մարտեր էին մղում իրենց բնակավայրերի համար և մասնակցում էին ռազմական գործողություններին:

Ռուսներին մեծ օգնություն է ցույց տալիս Գյուլիստանի մելիք Աբովի որդու՝ Ռոստոմ բեկի գլխավորած հայկական հեծյալ ջոկատը: Պարսկական հրոսակախմբերի դեմ Բորչալուում, Ղազախում և Շամշադինում հերոսաբար մարտնչում էր Գրիգոր վարդապետ Մանուչարյանի գ;խավորած 500-հոգանոց հեծյալ ջոկատը: Անվեհեր հոգևորականը պարգևատրվում է Գեորգիևյան 4-րդ աստճանի խաչով: Ռուսներին հայության ցույց տված ռազմական և նյութական աջակցությունը հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի դրսևորումներից էր:

• Ներկայացրեք 1806-1828թթ․ ռուս-պարսկական պատերազմի ընթացքը։ Ի՞նչ նշանակություն ունեցավ Երևանի գրավումը։

1826 թվականի հուլիսին Իրանի գահաժառանգ Աբբաս Միրզան 60 հազարանոց բանակով ներխուժում է Արցախ՝ խախտելով Գյուլիստանի պայմանագիրը, և գրավում Շուշիի բերդը։ Միաժամանակ Երևանի խանի զորքերը ներխուժում են Շիրակի և Փամբակի գավառներ։ 1826 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Մադաթովի 2հազարանոց զորագունդը Շամքոր գետի աջ ափին ջախջախում է պարսիկներին և հետ գրավում Գանձակը։ Գանձակում՝ 1826 թվականի սեպտեմբերի 13-ին, Պասկևիչի զորքը ջախջախում է Աբաս Միրզայի զորքին և դուրս շպրտում գրաված տարածքներից։ 1827 թվականի սեպտեմբերի 17-ին Օշականի և Էջմիածնի միջև ընկած տարածքում սկսվում է ճակատամարտ։ 1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ին ռուսական բանակը և հայ կամավորները գրավեցին Երևանի բերդը։ 1828 թվականի փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր՝ Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև։

Երևանի գրավումը ոչ միայն ռազմական, այլև քաղաքական խոշոր նշանակության իրադարձություն էր: Դրա հետ էր կապում հայ ժողովուրդը իր լավ ապագայի հույսերը: Երևանի գրավումը ուրախությամբ ընդունեց ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ հայկական գաղութների բնակչությունը:

• Ներկայացրեք Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիրը։

1828թ. փետրվարի 10–ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր։ Այդ պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի ևս մի ընդարձակ տարածք՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, անցավ Ռուսաստանի գերիշխանության տակ։ Պարսկաստանի տիրապետության տակ մնացած հայերին իրավունք տրվեց մեկ տարվա ընթացքում իրենց շարժական գույքով բնակություն հաստատելու Ռուսաստանին անցած շրջաններում։ Ռուս–պարսկական սահմանի մի հատվածն անցնում էր Արաքս գետով։ Պարսկահայք նահանգը՝ իր հայտնի Խոյ և Սալմաստ գավառներով, վերադարձվեց պարսիկներին։

• Ի՞նչ սպասելիքներ ունեին հայերը 1826-1828 թթ․ պատերազմից։ Ներկայացրե՛ք կամավորական շարժման ընթացքը։

1827թ. սկզբներին, երբ ռուսական զորքերը պատրաստվում էին գրավելու Երևանը, Ներսես Աշտարակեցին և գրող, մանկավարժ Հարություն Ալամդարյանը հայրենասիրական կոչերով դիմեցին երկրամասին հայությանը: Հայրենիքի ազատության գաղափարով տոգորված՝ բազմաթիվ երիտասարդներ ցանկություն հայտնեցին ռուսական զորքի հետ մասնակցելու հարձակմանը: 1827թ. գարնանը Թիֆլիսում, Արցախում և այլ վայրերում կազմակերպվում են կամավորական գումարտակներ: Համընդանուր ոգևորության պայմաններում աճում էր հայ կամավորականների թիվը: Ռուսական իշխանությունները, հայերին ոգևորելով, նպատակ ունեին միայն օգտագործելու նրանց ուժերը երկրամասը գրավելու համար:

Ներկայացրե՛ք թեման  հետևյալ ուղղություններով՝

1․ Հայաստանի ազատագրության հնարավոր տարբերակները, ծրագրերը

2․ Հայաստանի ազատագրության ընդունելի ճանապարհները

3․ Գաղտնի ժողովները և պատվիրակությունները ստեղծումը, դրանց արդյունավետությունը

4․ Հայաստանի ազատագրության 17-րդ դարում հնարավոր ձեր տարբերակները

17-րդ դարի երկրորդ կեսը մեծ նշանակություն ունեցավ հայոց պատմության մեջ՝ ազգային գաղափարախոսության ծավալմամբ և ազատագրական պայքարի ձեռնարկման գործնական քայլերով։

Պայքարը սկսելու համար առաջացել էին մի շարք ներքին և արտաքին նախադրյալներ։ Ներքին նախադրյալներից էր հայերի ազգային ինքնագիտակցության մեջ դարեր առաջ կորցրած անկախ պետականության վերականգնման անհրաժեշտության զգացումը։ Հայաստանում դեռևս պահպանվող հայկական մի շարք իշխանություններ թուլացել էին և դժվարությամբ էին միայնակ գլխավորում ազատագրական շարժումը։ Պայքարի նախադրյալների մեջ էական էր դավանանքի ու ազգային մշակույթի խաղացած դերը։

Արտաքին նախադրյալներից էր Օսմանյան կայսրության թուլացումը։ Կարևոր էին նաև միջազգային հարաբերություններում նկատվող փոփոխությունները՝ մի շարք երկրներ բացասական տրամադրվածությունը Օսմանյան կայսրության հանդեպ։ Դրանք հանդիսանում էին Հայաստանի հնարավոր դաշնակիցներ։ Կարևոր հանգամանք էր նաև հույների, ասորիների, վրացիների, նույնիսկ քրդերի և եզդիների ՝ օտար տիրապետության դեմ պայքարի պատրաստակամությունը։

1645թ․-ին Օսմանյան պետության և Վենետիկի հանրապետության միջև սկսվեց երկարատև պատերազմ, ինչը հույս ներշնչեց հայերի և մյուս թուրքահպատակ ժողովուրդների մեջ։ Հռոմը և Ֆրանսիան ջանքեր էին գործադրում համախմբելու Օսմանյան տիրապետության տակ գտնվող ժողովուրդներին։ Ազատագրման ծրագրի գործում մասնակից էր մահտեսի Շահմուրատը։ 1666թ․-ին նա ժամանել էր Փարիզ և հավաստիացրել ֆրանսիական արքունիքին, որ հայերը հույների հետ միասին պատրաստ են ապստամբելու Օսմանյան կայսրության դեմ։ 1683թ․-ին հայկական պատվիրակության կազմը կրկին ժամանել էր Փարիզ՝ բանակցությունները շարունակելու համար։ Սակայն քաղաքական իրադրության փոփոխությունները նպաստավոր չեղան ծրագրերի իրականացման համար։ Ֆրանսիան ստանձնեց Թուրքիային պաշտպանելու քաղաքականությունը։ Ամենայն հայոց կաթողիկոս Հակոբ Դ Ջուղայեցին քաջ տեղյակ էր Եվրոպայի քաղաքական իրադարձություններին։ 1677թ․-ին նա Էջմիածնում գումարում է գաղտնի ժողով, որտեղ քննարկվում է ազատագրման հարցը։ Որոշվում է դիմել Եվրոպայի օգնությանը։ Այդ նպատակով կազմված պատվիրակությունը 1678-թ․ին հասնում է Կ․ Պոլիս՝ Եվրոպա անցնելու նպատակով։ Երկու տարի անց Հակոբ Դ Ջուղայեցին մահանում է։ Պատվիրակությունը վերադառնում է Հայաստան։ Սակայն նրանց հետ մեկնած Իսրայել Օրին չի վերադառնում Հայաստան։ Այլ գնում է Իտալիա, Ֆրանսիա, ապա հաստատվում Գերմանիայում։ Կայսրընտիր իշխան Հովհան Վիլհելմի հետ քննարկում է ազատագրման հարցը, իսկ նա խոստանում է աջակցել։ Օրին վերադառնում է հայրենիք և 1699թ․-ին Անգեղակոթում հրավիրում է գաղտնի ժողով։ Որոշվում է, որ Օրին պետք է վարի բանակցություններ եվրոպական երկրների և ռուսական իշխանությունների հետ։

Իսրայել Օրին 1701թ․-ի ամռանը գնում է Ռուսաստան և Պետրոս I-ին ներկայացնում Ռուսաստանի օգնությամբ Հայաստանը ազատագրելու ծրագիրը։ Քանի որ Պետրոս I-ը այդ ժամանակ զբաղված էր Հյուսիսային պատերազմով, Օրուն ասում է, որ կզբաղվի այդ հարցերով պատերազմի ավարտից հետո։ Պարսկաստանում և Անդրկովկասում տիրող իրավիճակին ծանոթանալու համար, Պետրոս I-ը որոշում է դեսպանություն ուղարկել Պարսկաստան։ Իսրայել Օրին լինում է ղեկավարը, նա ստանում է նաև ռուսական բանակի գնդապետի աստիճանը։ Օրուն է միանում նաև Գանձասարի կաթողիկոս Եսայի Հասան-Ջալալյանը։ 1711թ․-ին Իսրայել Օրին մահանում է Աստրախանում, իսկ Եսայի Հասան-Ջալալյանը վերադառնում է Արցախ։

Օրին գիտակցում էր ընդհանուր թշնամու դեմ բոլոր դաշնակիցների միավորման նշանակությունը։ Նրա շնորհիվ Հայաստանի ազատագրության հարցը դրվեց գործնական հողի վրա։ Նա համախմբող դեր կատարեց հայ հասարակության տարբեր խավերի միջև։