1. Ներկայացրե՛ք 1823-1829 թթ. բռնագաղթի պատմությունը։

Ֆաթհ Ալի շահն Արևմտյան Հայաստան ներխուժած իր զորքին հրամայում է տեղահանել աշխատասեր հայ բնակչությանը և բնագաղթեցնել իր տերության սահմանները։ Հայությունը դիմում է զենքի։ Բագրևանդի հայ գյուղացիության դիմադրական մարտերը գլխավորում է Ս․ Հովհաննու վանքի վանահայր Խաչատուր վադապետ Աստվածատրյանը։ Վանքի պաշտպանները 13 օր հերոսաբար հետ են մղում պարսիկների հարձակումները։

Դիմադրական մատեր է սկսում նաև Բայազետի Արծափ գյուղի բնակիչ Մանուկ Բանեյանի կամավորական ջոկատը։ Պարսիկներին հաջողվում է գրավել և ավերել վանքն ու հարևան մի շարք գյուղեր, դաժանաբար պատժել հայ պաշտպաններին։ Ապա հազարավոր արևմտահայեր բռնագաղթեցվում են Ատրպատական և պարսկապատկան այլ շրջաններ՝ համալրելով տեղի հայության շարքերը։ Ի դեպ՝ պարսկական սահմաններ գաղթեցված այս արևմտահայերի զգալի մասը 1828-1829 թթ․ պարսկահայերի հետ վերահաստատվեց Ռուսատանին անցած շրջաններում, մասնավորապես Սևանի ավազանում։

2. Որո՞նք էին 1828-1829թթ. ռուս-թուրքական պատերազմի պատճառները։ Ներկայացրե՛ք ռազմական գործողությունների սկիզբը Կովկասյան ճակատում։

Առաջին պատճառն այն էր, որ 1820-ական թթ․ շարունակվում էր Օսմանյան կայսրության տնտեսական ճգնաժամը։ Մեծ ծավալ էր ընդունել հույների և բալկանյան այլ ժողովուրդների ազատագրական պայքարը։ Երկրորդ պատճառ հանդիսացավ Ռուսաստանի ձգտումը։ Ռուսաստանը ձգտում էր տեր դառնալու սևծովյան նեղուցներին՝ Բոսֆորին ու Դարդանելին, ամրապնդելու իր դիրքերը Բալկաններում և Արևմտյան Հայաստանում։ Եվ 1828թ․ ապրիլին նա 2 ճակատով (Բալկանյան և Կովկասյան) պատերազմ է սկսում Օսմանյան կայսրության դեմ։

Ռուսական հրամանատարությունը խնդիր է դնում գրավելու հարևան Ախալցխայի և Կարսի նահանգները։ Եռօրյա համառ մարտերից հետո՝ հունիսի 23-ին, ռուսները գրոհով գրավում են Կարսը։ Հուլիս 23-ի առավոտյան ռուսական ուժերը պաշարում են Ախալքալաքի բերդը։ Օգոստոսի 15-ին Պասկևիչի զորքերը գրոհում են բերդը, սակայն միայն 700 զոհերի գնով են կարողանում գրավել Ախալցխան։ Դրանից հետո ռուսական զորաջոկատն առանց կռվի վերցնում է Արդահանը։

3. Ի՞նչ մասնակցություն ունեցան հայերը ռազմական գործողություններին. ովքե՞ր աչքի ընկան։

Ռուսական զորքերին էր միացել Երևանյան հեծյալ աշխարհազորը։ Բայազետի հայ գյուղացիությունը մեծ աջակցություն է ցուցաբերում ռուսական զորքին։ Արծափեցի Մանուկ Բանեյանը կրկին զինում և դուրս է բերում կամավորական մի ջոկատ։ Բայազետում կազմավորվում է նաև Մելիք-Մարտիրոսյանի 500-հոգանոց կամավորական ջոկատը։ Քաղաքի և գավառի հայ բնակչության ռուսամետ կեցվածքը ստիպում է տեղի փաշային 1828թ․ օգոստոսի 28-ին Բայազետի բերդը հանձնել ռուսներին։

Երևանյան ջոկատում ընդգրկված սարդարապատցի հայ հեծյալները և նրանց միացած տեղացի հայերի ջոկատը գրավում են Դիադին վարչական կենտրոնը, ապա սեպտեմբերի 12-ին՝ Ալաշկերտը։

Թուրքական պետության հրահանգով Աջարիայի փաշան 1829թ․ փետրվարին գրոհեց Ախալցխան։ Բերդում պատսպարված 700 քրիստոնյա ընտանիքները Վասիլ Բեհբութովի գլխավորած ավելի քան 1500-հոգանոց կայազորի հետ, անառիկ պահեցին քաղաքը։

Երբ թուրքերը մտան Բայազետ, ռուսական կայազորը գեներալներ Պոպովի և Պանյուտինի գլխավորությամբ կազմակերպեց համառ դիմադրություն։ Մարտերին ամենագործուն մասնակցությունն ունեցան բայազետցի հա կամավորականները։

4. Նկարագրե՛ք ռազմական գործողությունների հետագա ընթացքը։ Ե՞րբ և ի՞նչ պայմաններով ստորագրվեց Ադրիանապոլսի հաշտության պայմանագիրը։

Հունիսի 24-ին, Պասկևիչի գլխավորած ռուսական հիմնական ուժերը գրավում են Վերին Բասենի վարչական կենտրոն Հասան կալան՝ երբեմնի հայկական Դարույնքի բերդը։ Համոզված լինելով, որ հայերը կարող են անցնել ռուսների կողմը՝ սերասկյարը սկսում է տեղահանել շրջակայքի տասնյակ հայկական գյուղերի բնակիչներին և քշել Էրզրում։

Հունիսի 27-ին ռուսական բանակը առանց մարտի մտնում է Էրզրում։ Կարնո թեմի առաջնորդ Կարապետ արքեպիսկոպոսը դիմավորում է ռուսներին և օրհնում նրանց մուտքը Արևմտյան Հայաստանի ամենամեծ քաղաք։ Ռուսական զորքերը գրավում են նաև Օլթին, Խնուսը, Մուշը, Քղին, Դերջանը, Բաբերդը և այլ բնակավայրեր։ Այսպես Արևմտյան Հայաստանի մի խոշոր հատված գրավվում է ռուսական զորքերի կողմից։

1829թ․ սեպտեմբերի 2-ին Ադրիանապոլսում կնքվում է հաշտության պայմանագիր։ Ռուսական կայսրությանն են անցնում Անդրկովկասի սևծովյան առափնյա շրջանները՝ Փոթի նավահանգստով հանդերձ, ինչպես նաև Ախալցխան և Ախալքալաքը։ Արևմտյան Հայաստանում ռուսների գրաված մյուս գավառները հետ են վերադարձվում օսմանյան Թուրքիային։ Թուրքական տիրպետությունից ազատագրվելու արևմտահայերի սպասելիքները կրկին չեն իրականացվում։

Ընթերցե՛ք հետևյալ թեման՝
<< Արևելյան Հայաստանի միացումը Ռուսաստանին․ ռուս-պարսկական պատերազմներ>>

Պատասխանե՛ք հետևյալ հարցերին՝

• Ներկայացրեք Արևելյան Հայաստանի վարչաքաղաքական իրավիճակը XIX դարի սկզբին։

XIX դարի սկզբի դրությամբ Հայաստանը բաժանված էր Օսմանյան կայսրության և Իրանի միջև: Արևելյան Հայաստանի մեծագույն մասը ենթակա էր Իրանին և կազմված էր Երևանի, Նախիջևանի, Ղարաբաղի, Գանձակի ու Մակուի խանություններից: Արևելյան Վրաստանը ընդգրկող Քարթլի-Կախեթի թագավորության սահմաններում էին ներառված հյուսիսային Հայաստանի մի քանի գավառներ՝ Լոռին, Փամբակը, Շամշադինը, Ղազախի հարավային մասը:

Երևանի խանությունը հինականում ներառում էր Արարատյան դաշտն ու նրա հարակից շրջանները: Նրա կառավարիչ սարդարը օժտված էր ռազմավարչական մեծ իշխանությամբ: Ղարաբաղի խանությունը զբաղեցնում էր պատմական Արցախի տարածքը և Զանգեզուրի զգալի մասը: Հայ բնակչությունը ենթարկվում էր ազգային, կրոնական ու սոցիալական հալածանքների: Հատկանշական է, որ Երևանի ու Նախիջևանի խանությունների ավելի քան հազար բնակավայրերի մոտ մեկ երրորդը ամայի ու անմարդաբնակ էր: Արտագաղթող հայերի բնակավայրերը բնակեցվում էին քոչվոր մահմեդական ցեղերով:

• Անդրկովկասի նկատմամբ ինչ նպատակներ ուներ Ռուսաստանը։ Ինչպե՞ս և հայկական ի՞նչ գավառներ անցան Ռուսաստանին։Երբ և ինչ պայմաններով կնքվեց Գյուլիստանի հաշտության պայմանգիրը։

XIX դարի սկզբին Ռուսական կայսրությունը, օգտագործելով Անդրկովկասի քրիստոնյա ժողովուրդների, առաջին հերթին հայերի ազատագրական ձգտումները, սկսեց իրականացնել երկրամասը գրավելու իր վաղեմի ծրագիրը: 1801թ. ռուսական արքունիքը Արևելյան Վրաստանը բռնակցեց Ռուսաստանին: Վրաց թագավորության հետ Ռուսաստանի տիրապետության տակ անցան նաև հայկական գավառներ Լոռին, Փամբակը, Շամշադինը:

1813թ. հոկտեմբերի 12-ին Արցախի Գյուլիստան գյուղում կնքվում է հաշտության պայմանագիր: Ռուսաստանին է անցնում Արևելյան Հայաստանի զգալի հատվածը՝ Լոռին, Փամբակը, Շամշադինը, Գանձակը, Ղարաբաղը, Շիրակը, իսկ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները շարունակում են մնալ Պարսկաստանի տիրապետության տակ:

• Ներկայացրեք հայերի մասնակցությունը 1804-1803թթ․ ռուս-թուրքական պատերազմին։

XIX դարի սկզբին Անդրկովկասի համար մղված պատերազմներում Ռուսաստանի հաջողությունների մեջ հայերն ունեցան ծանրակշիռ ներդրում: Նրանց ստեղծած աշխարհազորային ջոկատներն ինքնապաշտպանական մարտեր էին մղում իրենց բնակավայրերի համար և մասնակցում էին ռազմական գործողություններին:

Ռուսներին մեծ օգնություն է ցույց տալիս Գյուլիստանի մելիք Աբովի որդու՝ Ռոստոմ բեկի գլխավորած հայկական հեծյալ ջոկատը: Պարսկական հրոսակախմբերի դեմ Բորչալուում, Ղազախում և Շամշադինում հերոսաբար մարտնչում էր Գրիգոր վարդապետ Մանուչարյանի գ;խավորած 500-հոգանոց հեծյալ ջոկատը: Անվեհեր հոգևորականը պարգևատրվում է Գեորգիևյան 4-րդ աստճանի խաչով: Ռուսներին հայության ցույց տված ռազմական և նյութական աջակցությունը հայ ժողովրդի ազատագրական պայքարի դրսևորումներից էր:

• Ներկայացրեք 1806-1828թթ․ ռուս-պարսկական պատերազմի ընթացքը։ Ի՞նչ նշանակություն ունեցավ Երևանի գրավումը։

1826 թվականի հուլիսին Իրանի գահաժառանգ Աբբաս Միրզան 60 հազարանոց բանակով ներխուժում է Արցախ՝ խախտելով Գյուլիստանի պայմանագիրը, և գրավում Շուշիի բերդը։ Միաժամանակ Երևանի խանի զորքերը ներխուժում են Շիրակի և Փամբակի գավառներ։ 1826 թվականի սեպտեմբերի 3-ին Մադաթովի 2հազարանոց զորագունդը Շամքոր գետի աջ ափին ջախջախում է պարսիկներին և հետ գրավում Գանձակը։ Գանձակում՝ 1826 թվականի սեպտեմբերի 13-ին, Պասկևիչի զորքը ջախջախում է Աբաս Միրզայի զորքին և դուրս շպրտում գրաված տարածքներից։ 1827 թվականի սեպտեմբերի 17-ին Օշականի և Էջմիածնի միջև ընկած տարածքում սկսվում է ճակատամարտ։ 1827 թվականի հոկտեմբերի 1-ին ռուսական բանակը և հայ կամավորները գրավեցին Երևանի բերդը։ 1828 թվականի փետրվարի 10-ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր՝ Ռուսաստանի և Պարսկաստանի միջև։

Երևանի գրավումը ոչ միայն ռազմական, այլև քաղաքական խոշոր նշանակության իրադարձություն էր: Դրա հետ էր կապում հայ ժողովուրդը իր լավ ապագայի հույսերը: Երևանի գրավումը ուրախությամբ ընդունեց ինչպես Հայաստանի, այնպես էլ հայկական գաղութների բնակչությունը:

• Ներկայացրեք Թուրքմենչայի հաշտության պայմանագիրը։

1828թ. փետրվարի 10–ին Թուրքմենչայ գյուղում կնքվեց հաշտության պայմանագիր։ Այդ պայմանագրով Արևելյան Հայաստանի ևս մի ընդարձակ տարածք՝ Երևանի և Նախիջևանի խանությունները, անցավ Ռուսաստանի գերիշխանության տակ։ Պարսկաստանի տիրապետության տակ մնացած հայերին իրավունք տրվեց մեկ տարվա ընթացքում իրենց շարժական գույքով բնակություն հաստատելու Ռուսաստանին անցած շրջաններում։ Ռուս–պարսկական սահմանի մի հատվածն անցնում էր Արաքս գետով։ Պարսկահայք նահանգը՝ իր հայտնի Խոյ և Սալմաստ գավառներով, վերադարձվեց պարսիկներին։

• Ի՞նչ սպասելիքներ ունեին հայերը 1826-1828 թթ․ պատերազմից։ Ներկայացրե՛ք կամավորական շարժման ընթացքը։

1827թ. սկզբներին, երբ ռուսական զորքերը պատրաստվում էին գրավելու Երևանը, Ներսես Աշտարակեցին և գրող, մանկավարժ Հարություն Ալամդարյանը հայրենասիրական կոչերով դիմեցին երկրամասին հայությանը: Հայրենիքի ազատության գաղափարով տոգորված՝ բազմաթիվ երիտասարդներ ցանկություն հայտնեցին ռուսական զորքի հետ մասնակցելու հարձակմանը: 1827թ. գարնանը Թիֆլիսում, Արցախում և այլ վայրերում կազմակերպվում են կամավորական գումարտակներ: Համընդանուր ոգևորության պայմաններում աճում էր հայ կամավորականների թիվը: Ռուսական իշխանությունները, հայերին ոգևորելով, նպատակ ունեին միայն օգտագործելու նրանց ուժերը երկրամասը գրավելու համար:

Հոկտեմբերի 20-21-ը ՀՀ Գիտությունների Ազգային Ակադեմիայի Պատմության ինստիտուտում կազմակերպվել էր «Հին Հայաստանի պատմություն և մշակույթ» խորագրով միջազգային գիտաժողով, որին մենք՝ 11-րդ դասարանի պատմության ընտրությամբ խմբի սովորողներս նույնպես հնարավորություն ունեցանք մասնակցելու։ Ես երկու օրերի նիստերին էլ մասնացել եմ, բայց տպավորված եմ 2 զեկույցներով, որոնք առաջին օրվա նիստի ժամանակ են հնչել։

Գիտաժողովի առաջին օրը բացման խոսքով հանդես եկավ ՀՀ ԳԱԱ Պատմության ինստիտուտի գիտական գծով փոխտնօրեն, պատմագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Կարեն Խաչատրյանը։ Ողջույնի խոսքով հանդես եկան ՀՀ ԳԱԱ Արվեստի ինստիտուտի տնօրեն, արվեստագիտության դոկտոր, պրոֆեսոր Աննա Ասատրյանը և ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրեն, պ.գ.թ., դոցենտ Ռոբերտ Ղազարյանը։

Զեկույցներ

Կարեն Թոխաթյան (ՊԻ, պ.գ.թ.)․ Թեման՝ Ժայռապատկերների ճանաչում՝ «արհեստական բանականության» կիրառմամբ

Առաջին նիստի առաջին զեկուցողը Կարեն Թոխաթյանն էր, ով ներկայացրեց ժայռապատկերների ճանաչումը, դրանց կարևորությունը և պատմական նշանակությունը։ Ասաց, որ ժայռապատկերներն արժեքավոր տեղեկություններ են պարունակում մարդկանց կյանքի, բնության, արհեստի ու արվեստի, աշխարհընկալման և մարդկային մտածողության մասին: Նկարների բովանդակային բազմազանության մեջ կա չորս հիմնական ոլորտ՝ բնություն, մարդու առօրյա, ներաշխարհ և արարման արդյունք։ Զեկույցի ընթացքում տեսանք ժայռապատկերների նկարներ, ինչի շնորհիվ ավելի պատկերավոր դարձավ զեկույցը։ Տեսանք, թե ինչպես են ժայռերի վրա պատկերվել կենդանիները, մարդիկ, բնական երևույթները։ Այս զեկույցն ինձ դուր եկավ, քանի որ պարոն Թոխաթյանը պրեզենտացիայի միջոցով մանրակրկիտ ամեն բան ցույց տվեց մեզ և բացատրեց։

Գոհար Վարդումյան (ՊԻ, Հին դարերի պատմության բաժնի վարիչ, պ.գ.թ., դոցենտ)․ Թեման՝ Հին Հայաստանի պետական կառույցների արտացոլումը դիցապաշտական համակարգերում

Երկրորդ զեկուցողը ՊԻ-ի Հին դարերի բաժնի վարիչ, պ․գ․թ Գոհար Վարդումյանն էր, ում թեման էր «Հին Հայաստանի պետական կառույցների արտացոլումը դիցապաշտական համակարգերում»։ Բավականին հետաքրքիր էր լսել այս զեկույցը։ Տիկին Վարդումյանը նշեց, որ Հայկական լեռնաշխարհում հազարամյակների ընթացքում բազմազան պետական կազմավորումներ և կառույցներ են ձևավորվել, որոնցից յուրաքանչյուրը ստեղծել է իր պաշտամունքային համակարգը։ Նաև նշեց, որ ամենահինը Մովսես Խորենացու «Պատմություն հայոց»-ից թվերգած երգերի, վիպասանքի տեսքով պահպանվածն է։ Խոսքը «Հայկ և Բել» առասպելի մասին է։ Ըստ այս առասպելի՝ մ․թ․ա 2492 թվականին Հայկ Նահապետը կռվել է երեք հարյուր հոգուց բաղկացած զորքով։ Բելին հաղթելով՝ նա հիմք է դնում հայոց նախնական պետական կառույցին՝ Հայքին։ Հայքի 6-րդ սերունդը՝ Արամ Հայկազունը, իր հիսուն հազարանոց բանակով հաղթում է երեք կողմից՝ արևելքից, արևմուտքից և հարավից, որի արդյունքում էլ ստեղծվում է միավորված երկիր։ Այստեղից գալիս են այն եզրահանգմանը, որ Արամի ստեղծած Հայքը արդեն պետական կազմավորում էր, չնայելով այն փաստին, որ կան մարդիկ, ովքեր գրում են «ցեղային միություններ»։ Սա դասական պետության մոդել է, քանի որ ունի որոշակի տարածք, ունի մշակույթ, լեզու և բոլոր այն ցուցիչները, որոնք պետք են երկիրը պետություն անվանելու համար։ Շատ հետաքրքիր էր այս զեկույցը։

Խոսքս ամփոփելով՝ ցանկանում եմ նշել, որ մենք շատ ենք կարևորում նման գիտաժողովներին մասնակից լինելը։ Նմանատիպ գիտաժողովներին մասնակցելով ստանում ենք նոր գիտելիքներ, զեկույցներից բազմաթիվ թեմաների շուրջ մանրամասներ, նոր տեղեկություններ և ամենակարևորը՝ ծանոթանում ենք գիտությունների թեկնածու, դոկտոր, պրոֆեսոր գիտնականների հետ, ինչն օգուտից բացի, ոչ մի վնաս չի տա մեզ։ Ինչպես մնացած գտաժողովները, այնպես էլ այս գիտաժողովը շատ հետաքրքիր, նոր  բացահայտումներով ու ձեռքբերումներով հագեցած և օգտակար գիտաժողով էր։ Մեծ անհամբերությամբ սպասում եմ նոր գիտաժողովների, որոնք, հուսով եմ, շատ չեն ուշանա։

56. ա) 2/5
բ) 3/2
գ) 7/3
դ) -5/2

57. ա) 144
բ) 81
գ) 4
դ) 64

58. ա) 3/2
բ) 3/2
գ) -3/2
դ) 3/4

66. ա) 2
բ) 1/2

67. ա) 1/2
բ) 2

Աշնանամուտի ջրերը բարակ

Աշնանամուտի ջրերը բարակ
Նորից մասուր են բերում սարերից,
Սպիտակ ու պաղ փրփուրների մեջ
Ալ-կարմիր հուր են բերում սարերից:

Առաջին սերս քրքրվեց, մնաց
Մասրենիների փշերի վրա…
Եվ մասուրի հետ ջրերն` առաջին
Սիրո սարսուռ են բերում սարերից:

Հնչում է անվերջ

Հնչում է անվերջ աշնան թախիծով
Դաշնամուրն այնտեղ, պատի հետևում.
Հարազատ է ինձ այդ երգը հեծող —
Իմ անանց ցավով մեկն էլ է ցավում։

Աշնան տխրահեծ անձրևի նըման,
Անձրևի նըման լալիս են անվերջ
Այն հնչյունները մեղմ ու միաձայն՝
Պատի հետևում և իմ հոգու մեջ…